Б.Эрдэнэчимэг
Сэлэнгэ аймгийн Стандарт, хэмжилзүйн хэлтсийн дарга асан
Зуунаар хэмжигдэх Монгол Улсын хэмжилзүйн салбарын түүхийг бичилцэх хувь тохиол хэн бүхэнд заяахгүй ч түүний үр шимийг хүртдэггүй иргэн, байгууллага, нийгэм эдийн засгийн салбар байдаггүй бөгөөд хувь хүмүүний амьдрал болоод улс орны хөгжлийн мөч, мөчлөг бүхэн олон олон хэмжлийн хэлхээн дээр оршин байдаг билээ. Орчлонд дуугаа хадаан мэндлэх хүмүүн төрсөн цаг, минут, жин, уртаа хэмжүүлэн ирсэн цаг мөчөөс эхлэн хэмжлийн үр дүнг хэрэглэж эхэлдэг.
Хэмжилзүй гэж сонсоход хүн бүрт ойр биш ч шинжлэх ухааны өргөн их ололтыг өөртөө агуулж хувь хүний болоод улс орны өдөр тутмын амьдралд тасралтгүй хэрэглэгдэж, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг тодорхойлоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг энэхүү салбарын түүхийг бүтээлцэхэд дуслын төдий хувь нэмрээ оруулж явснаараа бахархаж явдаг нэгэн билээ би.
Миний бие 1978 онд арван жилийн сургуулиа төгсөөд Үнэ, стандартын улсын хорооны нэр дээр Москвагийн Д.И.Менделеевын нэрэмжит Хими, технологийн дээд сургуульд суралцахаар явах болсон үеэс Хэмжилзүйн салбартай амьдралаа холбосон гэж боддог. Сургуулиа төгсөж ирээд Улсын Хэмжилзүйн албыг удирдах Ерөнхий газарт сорилтын инженерээр хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж, тухайн үед хэмжилзүйн салбарт шууд хамааралгүй байсан ч алтан үеийн шижигнэсэн хэмжилзүйчидтэйгээ нэгэн байгууллагад хамтран ажиллаж байснаараа бахархаж явдаг юм.
Амьдралын хувь тохиолоор Сэлэнгэ аймагт амьдрах болж 1998 оноос аймгийнхаа Стандартчилал, хэмжилзүйн төвд стандарт, хэмжилзүйн хяналтын улсын байцаагчаар ажиллаж байгаад 1999 оны 1-р сард төвийн даргаар томилогдон 2016 оныг дуустал 18 жил ажиллаад гавъяаныхаа амралтанд гараад байна.
90-ээд оны сүүл бол улс орон маань нийгмийн шилжилт хийсний дараах нийгэм, эдийн засгийн хүнд үеийг давж зах зээлийн харилцаанд шилжих нийгэм эдийн засгийн харилцаа идэвхжиж эхэлсэн үе байлаа. Энэ үед хувийн хэвшлийн аж ахуй, жижиг үйлдвэрүүд олноор бий болж газар тариалангийн үйлдвэрлэл сэргэж, алт олборлолт, зарим төрлийн экспорт, импорт эрчимжиж эхэлсэн үе байлаа. Өөрөөр хэлбэл байгууллага маань ч улс орон маань ч шилжилтийн үеийн хүнд хэцүү үеэ даваад гарсан үе байсан юм.
Аймгийн Стандартчилал хэмжилзүйн төвийн маань түүх аймгийн АДХГЗ-ны дэргэд 1981 онд байгуулагдсан Үнэ, чанарын хэлтсээс улбаалан 1991 онд аймгийн АДХГЗ-ны тогтоолоор “Сорилт, шинжилгээний алба” болон зохион байгуулагдаж анхны хэмжилзүйн лаборатори – Цулын /масс/ хэмжлийн лаборатори байгуулснаар эхэлсэн байна. 1992 онд Стандартчилал, хэмжилзүйн төв хэмээх бие даасан байгууллага болж, цахилгаан, эзлэхүүн багтаамжийн хэмжлийн лаборатори байгуулж 1994 оноос Алтанбулаг боомтод стандарт, чанарын хяналтын алба ажилллуулж, 1995, 1997 онуудад аймгийн таримал ургамлын үр шинжилгээний болон нян судлалын лабораторийг нэгтгэн сорилт шинжилгээний нэгдсэн лабораторийн зохион байгуулалтанд шилжсэн байна.
Аливаа зүйлийг шинээр эхлэх, тур дундаа нийгэм эдийн засгийн ороо бусгаа, нэг тогтолцооноос нөгөө тогтолцоонд шилжих санхүү төсвийн хүнд нөхцөлд хэмжилзүйн лаборатори байгуулах, үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэх, ажил үүргээ хэвийн явуулах нь амаргүй давааг давж гарахад бүх боломж нөөц, хувь хүний хичээл зүтгэл, мэдлэг оюунаа дайчлан ажиллаж байсан анхдагчид болох төвийн захирал-улсын шалгагч агсан Д.Сэвжид, цулын улсын шалгагч, Г.Оюунбилэг, засварчин агсан С.Батболд, цахилгааны улсын -сорилтын инженер М.Доржханд, хэмжүүрийн засварчин Б.Алтанхуяг, жолоочоор Б.Хишигбаяр нарын хичээл зүтгэлийн үр дүнд байгууллага маань бие даасан хэмжилзүйн байгууллага байх сууриа бат бэх тавьсан юм. Тэдэндээ талархаад талархаад баршгүй. Энэ суурийг ганхуулахгүйгээр үргэлжүүлэн хөгжүүлэх үйл хэргийг улсын шалгагч, Н.Лхагвахүү, З.Мандах, Б.Эрдэнэбаатар нар хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн цагаасаа тасралтгүй үргэлжлүүлж яваа нь үнэхээр бахархмаар.
Дээрх ажилтнуудынхаа эхлүүлсэн ажил хэргийг нэр төртэйгөөр хөгжүүлэн үргэлжлүүлэх үүргийг хүлээн авч, хэмжилзүйн салбарын нарийн ширийнийг мэдэхгүй миний бие тэднийхээ мэдлэг, оролцоо, дэмжлэгээр хэмжилзүйн лабораториудаа бэхжүүлэх, ажлын хүрээгээ өргөжүүлэх, ажилтнуудаа сургаж мэргэшүүлэх зэргээр харилцагчиддаа чанартай, шуурхай хүртээмжтэй үйлчлэх зорилготой ажиллаж эхэлсэн юм. Хамгийн эхний ээлжинд хамгийн олон хэрэглэгчтэй, хамгийн олон төлбөр тооцоо эргэлддэг, байгууллагын санхүүгийн нилээдгүй хэсгийг бүрдүүлж байсан цахилгааны тоолуур шалгаж баталгаажуулах ажлыг шаардлага хангасан эталон төхөөрөмж ашиглан гүйцэтгэх ажил маш чухал байсныг улсын шалгагч М.Доржханд маань ярьж тайлбарлаж ойлгуулснаар тухайн үед Дархан-Уул аймгаас өөр аймагт байгаагүй цахилгааны тоолуур шалгах суурин төхөөрөмжтэй болох асуудлыг шийдсэн явдал байлаа. Тухайн үед байгууллагынхаа санхүүжилтийн дийлэнхийг “өөрийн орлого”-оор бүрдүүлдэг давуу байдлаа ашиглан хувь хүнээс хуучин У1134М маркийн суурин төхөөрөмж (ОХУ-аас оруулж ирсэн) худалдаж аваад тэр зундаа буюу 1999 оны зун хамгийн олон цахилгааны тоолууртай Мандал сум буюу Зүүнхараа хотод ээлжит баталгаажуулалт хийхээр төхөөрөмжөө вагоны тээшинд ачаад явж байж билээ. Ингэж тухай үедээ л шаардлага хангасан төхөөрөмжөө ашиглан ээлжит баталгаажуулалт хийсэн орлогоороо төхөөрөмжийнхөө үнийг бараг олчихоод бүгдээрээ баярлаж байсан маань саяхан санагдана. Энэ төхөөрөмж маань олон жил үүргээ гүйцэтгээд 2014 онд үүргээ цахилгааны тоолуур баталгаажуулах зөөврийн эталон төхөөрөмжид шилжүүлээд “ гавъяаныхаа амралт”-нд гарсан даа. Энэ дашрамд цахилгааны лаборатори анх байгуулж байхдаа ашиглаж байсан ажлын үндсэн “эталон” болох гар хийцийн зөөврийн төхөөрөмжийн үүх түүхийг товчхон ч болов дурсахгүй байж боломгүй санагдлаа.
Аймгуудад хэмжилзүйн лабораториуд байгуулагдаж байсан 90-ээд оны эхэн үед эталон төхөөрөмжөөр хангах асуудал боломжгүй байсан нь ойлгомжтой. Тэр үед төв байгууллагын маань хэмжилзүйн бурхад залуу боловсон хүчнээ сургаж бэлтгэхийн зэрэгцээ баталгажуулалт хийх арга зам, хэрхэн орлого бүрдүүлэх арга туршлагаа хуваалцаж байсан төдийгүй монгол инженерийн арга ухаанаар зөөврийн төхөөрөмж угсарч цахилгааны тоолуур баталгаажуулахад ашиглаж байжээ. Тэдний нэг нь ахмад хэмжилзүйч Буд гуай манай байгууллагад өөрийн угсарсан уг төхөөрөмжийг өгч, сорилтын инженер-улсын шалгагч М.Доржхандыг мэргэшүүлэн сургаснаар байгууллага маань аймгийнхаа сумдад цахилгааны тоолуурыг баталгаажуулдаг болсон түүхтэй.
Ахмад хэмжилзүйчид маань залуу халуун насаа хэмжилзүйн байгууллагынхаа үнэ цэнэтэй түүхийг бүтээхэд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулж байсны нэгэн жишээ юм даа.
Сэлэнгэ аймаг маань газар тариалан, хилийн бүс нутаг, түүнийг дагаад үйлдвэрлэл худалдаа хөгжсөн, дэд бүтэц сайтай зэргээс шалтгаалаад хэмжилзүйн ажил үйлчилгээний хэмжээ, хүрээг өргөжүүлэх нийгэм эдийн засгийн шаардлага өсөн нэмэгдэж байсан тул тэрхүү эрэлт шаардлагыг тасралтгүй хангах зорилгоор улсын шалгагч нараа давхар мэргэшүүлэх, хэмжилзүйн лабораториудынхаа материаллаг баазыг бэхжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлүүлэхэд дээд байгууллага, аймгийн удирдлага болон тухайн үеийн зарим УИХ-ын гишүүдээс дэмжлэг авч автопүү баталгаажуулах 3 тонн туухай, усны тоолуур шалгах төхөөрөмж, лабораторийн нарийн хэмжүүр, эзлэхүүний хэмжүүр шалгах шаардлага хангахуйц нарийвчлалтай эталон жин, туухай, цахилгааны тоолуур шалгах зөөврийн төхөөрөмж, цусны даралтын аппарат шалгах төхөөрөмж зэргийг авч баталгаажуулалтад хамруулах хэмжих хэрэгслийн нэр төрлийг нэмэгдүүлэх ажлуудыг хийсэн билээ.
Үүний зэрэгцээ лабораториудынхаа ажлын байрны нөхцлийг сайжруулах, компъютер техник хэрэгслээр хангах, шинэчлэх, тухай бүр итгэмжлэлд хамруулах, ажлын дотоод зохион байгуулалтыг сайжруулах, тавилга эд хогшлыг шинэчлэх ажлуудаас гадна байгууллагын байр бариулах зураг төсөв хийлгэж, асуудлыг дээд байгууллагуудад тавьж шийдвэрлүүлэхээр удаа дараа хандаж, үйлчилгээний автомашиныг 2 удаа шинэчлэх, гараж бариулах зэргээр хэмжилзүйн байгууллагаа бэхжүүлэх чиглэлээр хамт олноороо хүчин зүтгэж ажилласны үр дүнд хэмжилзүйн ажил үйлчилгээг аймгийн хэмжээнд тогтвортой тасралтгүй үзүүлж байна. 1991-2006 онуудад жилдээ дундажаар 1500 гаруй хэмжих хэрэгсэлд шалгалт баталгаажуулалтын ажил хийдэг байсан бол эдүгээ 5000-6000 гаруй хэмжих хэрэгсэлд шалгалт баталгаажуулалт, шалгалт тохируулгыйн ажил хийгдэж байна.
Ийнхүү 100 жилийн түүхтэй хэмжилзүйн салбарын хөгжилд Сэлэнгэ аймгийн Стандарт, хэмжилзүйн хэлтсийн хэмжилзүйн лаборатори 33 жилийн үйл ажиллагаагаараа салбарынхаа түүхийн хуудсыг баяжуулж байна.